Pesten: nog steeds een probleem!

Pesten is bij lange na niet tijdgebonden en zeker niet leeftijdgebonden, blijkens de vele pesterijen en intimidaties die plaatsvinden onder volwassenen op de werkvloer. Dat pesten onder kinderen geen fenomeen is dat tot het verleden behoort, blijkt wel uit de stijging van het aantal meldingen over pesten op school. Dit jaar is het aantal meldingen met 11% gestegen ten opzichte van het vorige jaar, meldt het Pestweb, een hulplijn voor kinderen, ouders en leerkrachten. Een ander veeg teken is dat steeds meer kinderen zich ook aanmelden voor weerbaarheidscursussen, zoals voor de zomercursus die in 2007 plaatsvond, Plezier op school. Wegens de grote belangstelling en noodzaak is het aantal instellingen dat de cursus verzorgt in twee jaar tijd verdubbeld.

Maar ook pesten gaat met de tijd mee en wordt steeds lastiger te bestrijden. Door het internettijdperk, verkiezen steeds meer kinderen de anonimiteit van het internet om klasgenoten te pesten via msn en door filmpjes via het net rond te sturen. Uit angst dat deze slinkse pesterijen uitmonden in gewelddadige acties wil de Kamer dat scholen pesterijen herkennen, signaleren en aanpakken en moeten geweldsincidenten worden geregistreerd.

Scholen zitten met de handen in het haar getuige de conferentie van het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum (APS) waar 1500 docenten op afkwamen. Eindelijk wordt pesten op school onder meiden erkend, alleen weet men niet hoe ze dit bespreekbaar kunnen maken, laat staan oplossen. Toch zijn er onafhankelijke instanties die daadwerkelijk constructief meedenken en naar oplossingen zoeken. Zo ook Pierre Pas van het communicatiebureau Cycloop. Deze maand introduceert hij een onderwijspakket Meidenvenijn is niet fijn!, dat hij samen met collega Frank van Bezouw en hun team heeft ontwikkeld. Dit lespakket moet het pestgedrag onder meiden bestrijden door middel van het op een speelse en indirecte manier bespreekbaar maken. Hoewel, bestrijden? "Pesten is nauwelijks op te lossen. Het aard van het beestje kan je niet veranderen, maar het gedrag wel. Je kan de meiden in ieder geval bewustwording verschaffen in hun eigen gedrag, door het taboe op pesten te bespreken." Na twintig jaar in het onderwijs te hebben gewerkt met communicatief gehandicapten, is hij tot de conclusie gekomen dat werken met visuele beelden goed helpt bij het uitlokken van discussies. De visualisaties dagen kinderen uit zelf na te denken, beelden te interpreteren en daarover te praten. Hieruit is het idee ontstaan om de visualisaties door te zetten in een specifiek lespakket, dat ingezet kan worden als hulpmiddel bij het bespreekbaar maken van pesten.

"Je wilt kinderen niet bang maken en zeker niet te vaag zijn", meent Pierre Pas, "door middel van plaatjes, die onderdeel uitmaken van het lespakket, kan je pesten al spelenderwijs en op een ongedwongen manier bespreken. Want de meiden direct aanspreken op hun gedrag kan juist averechts werken en het pesten alleen maar verergeren." Het lespakket is gebaseerd op het boek Queen Bees & Wannabes van Roselind Wiseman (2002), dat bestaat uit zeven archetypen waar de meiden zich in kunnen herkennen. Zo heb je de:

1. Queen Bee, attitude en charisma. Ze valt op in de klas door haar houding en uitstraling. Klasgenoten strijden om haar aandacht. 2. Sidekick, de trouwe rechterhand van de Queen Bee. Ze is haar grootste fan en steunt haar door dik en dun. Samen vormen ze een ondoordringbaar blok. Zonder de Queen Bee is zij niets. 3. Banker, informatiemacht maakt haar bijna net zo machtig als de Queen Bee. De Banker vergaart overal haar informatie om op strategische momenten te gebruiken in haar eigen voordeel. 4. Pleaser/Wannabe, kan onderdeel uitmaken van de kliek en doet hiervoor enorm haar best. Ze probeert het gedrag, uiterlijk enz. van de populaire 'zwerm' rondom de Queen Bee te imiteren. De Wannabe voert het 'vuile' werk uit van de Queen Bee. Ze voelt zich hierdoor belangrijk. Echter de Queen Bee en de hofdames genieten van de mogelijkheden die deze 'bediende' haar verschaffen, maar bespreken achter haar rug om wat een loser ze haar vinden. 5. Target, is prooi voor de kliek om te worden vernederd. Targets vallen buiten de groep. Het kan hierbij gaan om de stereotype klassenloser, maar sterke, originele meiden lopen zeker ook risico. Ze zijn gevaarlijk voor de zorgvuldig gekoesterde ‘norm’ van de kliek. 6. Torn Bystander, ziet wat er gebeurt, maar durft niet in te grijpen uit angst zelf Target te worden of haar kans om 'erbij te horen' te verliezen. 7. Floater, valt op omdat ze niet bij een specifieke groep hoort. Ze beschikt over de juiste instrumenten om niet ten prooi te vallen aan de wreedheid van de andere meiden in een kliek. De Floater is aantrekkelijk om als vriendin te hebben, omdat je haar kunt vertrouwen en ze is prettig in de omgang. (bron: Communicatiebureau Cycloop Concept Creatie, "Meidenvenijn is niet fijn!')

Aan de hand van deze archetypen kan de docent een discussie voeren over de rol die meiden spelen in een groep en over hoe er omgegaan wordt met anderen om uiteindelijk een insteek te vinden om pestgedrag bespreekbaar te maken. Bij dit lespakket wordt gebruik gemaakt van de principes van de Kwadrant van Ofman, ook wel Kernkwadrant genoemd. Kortom, dat ieders kwaliteiten worden benadrukt en dat de meiden positief gebruikmaken van hun kwaliteiten en niet hun (machts-)positie misbruiken om anderen te kwetsen. Wat dit lespakket in de hand moet werken, is meer bewustwording van het eigen gedrag, de rol die iedereen speelt en de meiden juist bewustmaken van de kwaliteiten die zij bezitten. Voor hardnekkige en ernstige problemen onder meiden wordt in de handleiding overigens wel verwezen naar de begeleidingstrajecten die de Project Preventie Seksuele Intimidatie (PPSI) biedt onder begeleiding van Anke Visser. "We denken dat het dan ook verstandig is als scholen hier gebruik van maken om negatieve patronen te doorbreken."

Op bepaalde scholen wordt dit lespakket preventief ingezet om de kinderen voor te bereiden op de middelbare school, zodat ze zich bewust zijn van hun gedrag, de rol die ze (willen) spelen en hoe je met elkaar hoort om te gaan. Ik vraag me af of zo'n pakket niet te ver gezocht is en of de meiden hier wel oor naar hebben. "De meiden vinden dit een leuke manier om het bespreekbaar te maken. Het gaat namelijk niet over hen, maar over anderen. Daarom is het minder bedreigend. In eerste instantie zijn ze zich niet bewust van hun eigen gedrag en wijzen ze naar anderen die zulk gedrag vertonen: 'Dat pesten gebeurt door anderen, dat doen wij niet!' Maar later herkennen zij zich toch in bepaalde rollen, zoals het kliekgedrag en roddelen en moeten dan tot de conclusie komen dat zij dat ook wel eens doen. Dan heb je een insteek. Je kan dan vragen: Wat doe je dan? Hoe doe jij dat dan?"

Een andere manier van pesten minimaliseren, is door het geven van massageles. Brenda Pelser, massagetherapeut en oprichtster van de Haptendo* School, geeft sinds een paar jaar onderlinge massageles op basisscholen. Langzaam maar gestaag wordt onderlinge massage op scholen in Nederland ingevoerd. "In onze cultuur wordt de waarde van aanraken en massage echter nog vaak onderschat en merk je zeker op scholen nog de erfenis van het oude taboe op aanraken. Dat maakt aanraken tot iets onnatuurlijks, waar heel terughoudend mee om moet worden gegaan. Dit zie je ook terug op scholen, door incidenten, worden docenten wat huiverig om van iets dergelijks beschuldigd te worden, waardoor ze vaak onbewust aanraken vermijden. Terwijl ouders eigenlijk altijd heel positief tegenover het initiatief staan. "Uiteindelijk zijn zowel de leerkrachten als de ouders heel enthousiast over de massageles, als het eenmaal wordt ingevoerd in een klas. Zeker leerkrachten zijn blij dat de krampachtigheid over aanraken meer ontspant en dat leerlingen en leerkrachten op respect volle wijze veel meer zichzelf kunnen zijn. Over de bedoeling van de workshop wordt vooraf heel goed gecommuniceerd: dat het gaat om masseren van hoofd, rug en armen, waarbij de kinderen hun kleding aanhouden. Er is veel aandacht voor veiligheid en respect. En de ontvanger bepaalt uiteindelijk wat er gebeurt. Kinderen die zich niet durven te uiten, kunnen hun hand op een papieren lieveheersbeestje leggen als ze iets niet prettig vinden. De massages ondersteunen heel basaal bij de ontwikkeling en bewustwording van het gevoel, onderlinge communicatie en assertiviteit. Soms kan je iets wel met je hoofd snappen, maar dringt het pas echt door wanneer je het met je lichaam hebt gevoeld."

In Scandinavië is het een algemeen goed op scholen, dat kinderen elkaar leren masseren en leren aanraken. Uit onderzoek blijkt dat minimaal vijf minuten masseren bevorderlijk werkt op de geest. De Zweedse hoogleraar Kerstin Uvnäs-Moberg heeft onderzoek gedaan naar het effect van aanraking bij massage. Wegens de oxytocine die vrijkomt, activeert dat functies die mensen veel rustiger, ontspannen maken en extra energie geeft om weer verder te kunnen. Massageles kan dus heel bevorderlijk werken voor de kinderen. "Door de massages worden de kinderen weer teruggeworpen op hun menszijn", meent Brenda Pelser, "op hele basale behoeften: het leren voelen en bewust worden van hun eigen lichaam. De kinderen nemen de verantwoordelijkheid voor hun eigen lichaam door te kijken naar wat zij prettig vinden of niet. Daardoor ontstaat eveneens de nieuwsgierigheid naar wat anderen voelen, hoe een ander iets ervaart. Elkaar masseren schept een band. Kinderen worden ook daadwerkelijk socialer, houden meer rekening met elkaar, leren communiceren en hun grenzen aangeven. Maar kinderen leren ook veel beter ruzies beslechten en het zal een gunstig effect hebben op pesten en agressie. Doordat de kinderen elkaar masseren, is er meer oog voor de ander en zal een kind minder snel gepest worden. De kinderen vinden de massageles ook echt leuk. Zelfs jongetjes die zich in eerste instantie te stoer voelen, trekken naar een paar minuten bij en ontspannen zichtbaar. Eigenlijk zou massageles op elke school ingevoerd moeten worden. Daarmee krijgen de kinderen een tool aangeboden, waarmee ze aan den lijve ondervinden wie ze zijn, waar ze ophouden en de ander begint en hoe ze voor zichzelf en de ander kunnen zorgen. Het zou veel rust brengen in onze maatschappij, dat geloof ik echt!" Om de communicatie te ontwikkelen, geven de kinderen elkaar Tips: hoe iemand zijn techniek kan verbeteren, maar daar tegenover staat dan ook een Top: een compliment. Dat houdt de kinderen scherp, maar zo leren ze elkaar ook waarderen.

Uit ervaring weet ik welke nare consequenties pesten met zich mee kan brengen. Kinderen kunnen geïsoleerd en angstig raken voor de buitenwereld. Bang om naar school te gaan, bang om mensen te vertrouwen. Daarom is het goed dat er mensen zijn die meedenken over het aanpakken van het probleem en oplossingen proberen te vinden. Hoewel ik me enigszins afvraag of het lespakket Meidenvenijn is niet fijn!, hoe goed bedoeld, zal werken. Enerzijds, denk ik dat het op een speelse manier bespreken van het probleem tot inzicht kan leiden. Anderzijds, is het probleem pesten totaal onbespreekbaar en voornamelijk voor het slachtoffer. Om dit onderwerp bespreekbaar te maken en het pestgedrag te elimineren moet veiligheid, oog, oor, hoor en wederhoor voor degene die wordt gepest gegarandeerd zijn.

Onderlinge massage kan heel goed werken, maar toch heb ik, wegens mijn eigen ervaringen, daar ook ambivalente gevoelens bij. Het kan bijdragen aan een betere band tussen de kinderen door het fysieke contact. Het leren luisteren naar het eigen lichaam kan interesse opwekken voor wat een ander voelt en denkt. En doordat de kinderen vroegtijdig leren communiceren, kan het het pesten zeer zeker tegengaan. Ook hiervoor is een mate van een veilig gevoel hebben noodzakelijk. Het kind dat gepest wordt, zal in eerste instantie altijd genegeerd worden door de pestkoppen. Het is interessant om erachter te komen of dat daadwerkelijk een positief effect heeft op dit soort situaties. Het is echter een mooi streven om het pestgedrag op dergelijke manieren de kop in te drukken. In ieder geval dragen zowel Pierre Pas als Brenda Pelser bij aan de bewustwording en ontwikkeling van de jeugd van tegenwoordig.

Mensen houden altijd hun voorkeur; de een wil je als vriend de ander niet. Dat is een gegeven, maar de antipathie laten blijken is van een andere orde. Pestgedrag en het effect ervan kunnen niet genoeg onder de aandacht worden gebracht. Ik vraag me ten zeerste af of jongeren dat zullen inzien, pubers die nog teveel bezig zijn met hun eigen wereld en eigen 'Ik'. Wellicht verbazen de jongeren anno 2008 mij nog in positief opzicht!

*Haptendo is gekozen voor massageworkshops op school. Een fris klinkend woord, dat ontstond door een combinatie is van Haptein; Grieks voor aanraken en Tender; Engels voor zacht en respectvol. En Tendo is Japans voor Goddelijk kind.

Kijk voor meer informatie op:
www.brendapelser.nl
www.cycloop.com
www.ppsi.nl (Zo zijn meisjes nu eenmaal)